Σαντζακτάρ μεστζηδί
(Sancaktar mescidi)




Βρίσκεται στη συνοικία των Ψαμαθειών-Samatya λίγο πιο πάνω από την αρμένικη εκκλησία Σουλού-μαναστίρ(αρχαία μονή της Παμμμακαρίστου). Ο Αλ. Πασπάτης θεωρεί ότι ήταν η μονή των Γαστρίων,αναφέρει:"Το αρχαίον τούτο Βυζαντινόν κτίριον, φέρον μέχρι της σήμερον σταυρούς επί των όπισθεν φαινομένων κιονοκράνων,κείται εν τη συνοικία της Ψαμάθου,εκατόν τριάντα βήματα προν βορράν της μεγάλης αρμενικής εκκλησίας, της αρχαίας μονής της Παμμακαρίστου, νυν καλουμένης, Σουλού μοναστήρ, ήτοι υδατώδες μοναστήριον. Είναι κτίριον άκομψον..." Θεωρεί ότι είναι η μονή που κατά την παράδοση φτιάχτηκε από την αγία Ελένη μητέρα του Μ. Κωνσταντίνου, μια μονή που αρκετές φορές μνημονεύεται σε βυζαντινά κείμενα.



Το κτίσμα όπως το παρουσίασε ο Πασπάτης το 1870


Ο Πασπάτης αναφέρει επίσης ότι υπήρχε μεγάλος κήπος πίσω από το τέμενος που ανήκε σε αυτό, από τον ενοικιαστή του κήπου που ήταν χριστιανός έμαθε ότι ο ναός, άλλοτε χριστιανική εκκλησία λειτουργούσε επ' ονόματι του προφήτη Ηλία. Το κτίριο ήταν ετοιμόρροπο. Μέσα στον κήπο υπήρχε και βυζαντινός υπόγειος οχετός με άφθονα νερά,επίσης υπήρχε και αγίασμα του προφήτη Ηλία. Δεν θεωρεί βέβαια ότι το μικρό αυτό κτίσμα ήταν το καθολικό της μονής αλλά ότι μάλλον ήταν ή ευκτήριο ή θυσιαστήριο της μονής.



Το κτίριο όπως είναι σήμερα


Το κτίριο είναι ένα μικρό οκτάγωνο κτίσμα με αψίδα και το εσωτερικό του έχει σταυροειδές σχήμα, από τον τρόπο κατασκευής του πρέπει να έχει κτιστεί στην πρώιμη εποχή των Παλαιολόγων(14ος αι.). Ωστόσο υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στην αψίδα και το οκτάγωνο κτίριο που είναι πιθανό να προϋπήρχε. Στα νότια και στα βορειοδυτικά του κτίσματος υπάρχουν ίχνη προσθηκών και είναι φανερό ότι το κτίσμα συνδεόταν και με άλλες κατασκευές. Ίσως να ήταν ταφικό παρεκκλήσι της μονής των Γαστρίων.



Στα χρόνια του Πορθητή από τον Sancaktar Hayreddin Efendi μετατράπηκε σε τζαμί. Στο μεγάλο σεισμό του 1894 έπαθε σοβαρές ζημιές και εγκαταλείφθηκε, για πολλά χρόνια ήταν σε ερειπώδη κατάσταση ως το 1973-74 που ξαναφτιάχτηκε και λειτουργεί σήμερα ως τζαμί.