Αρχιγένειο Διδασκαλείο Επιβατών Ανατολικής Θράκης

Ο Διευθυντής Θεόδωρος Κάστανος με τις δευτεροετείς σπουδάστριες του τριτάξιου Διδασκαλείου στην αυλή του Άρχιγενείου Διδασκαλείου Επιβατών (1922)

Στη γραφική κωμόπολη των Επιβατών, πού βρίσκεται στις όχθες της Προποντίδος και σε απόσταση δέκα περίπου χιλιομέτρων ανατολικά της Σηλυβρίας, ό εθνικός ευεργέτης Σαράντης Άρχιγένης, καθηγητής της Παθολογίας και της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Κωνσταντινουπόλεως, πού κατάγονταν από αυτή την κωμόπολη, βοηθούμενος από τη φαναριώτισσα γυναίκα του Ελένη Κωστάκη Φινερλή, πού συμμερίζονταν τα ιδανικά του, ίδρυσε το 1857 τα Άρχιγένεια Διδασκαλεία, τα όποια έγιναν περιώνυμα και περιλάμβαναν Ανώτερο Εκπαιδευτήριο θηλέων. Νηπιαγωγείο, 'Ορφανοτροφείο, Οικονομικό Γυμνάσιο Αρρένων και τον κομψότατο ναό των 40 Μαρτύρων.

Το Άρχιγένειο Εκπαιδευτήριο θηλέων λειτούργησε περισσότερα από 60 χρόνια, μέχριτήν εθνική συμφορά της Μικρασιατικής Καταστροφής του 1922 και την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον άνθηρότατον έλληνισμόν της, και, όπως γράφει ό Μιλτιάδης Σαράντης, χρησίμευσε «ως φυτώριον τολμηρών διδασκαλισσών, αι όποίαι, ως άλλαι ιεραπόστολοι της ελληνικής μας γλώσσης και των Ιδανικών της φυλής, έξώρμουν εις τα βάθη της Ανατολής, ίνα διδάξωσι τα πρώτα γράμματα εις τους Έλληνας μετ' αληθούς αυταπαρνήσεως».

Ο Σαράντης Άρχιγένης, με διαθήκη του, πού σύνταξε ιδιόχειρα στις 2-11-1873, «αποκατέστησε γενικόν κληρονόμον της χρηματικής και κτηματικής περιουσίας του πάντα τα εν Έπιβάταις Άρχιγένεια Εκπαιδευτήρια». Αρχικά είχε προικοδοτήσει τα Άρχιγένεια Εκπαιδευτήρια με 10.000 χρυσές οθωμανικές λίρες. Το ποσόν αυτό υπερδιπλασιάστηκε αργότερα, με τη διαθήκη του δε ο Σαράντης Άρχιγένης ζήτησε η όλη κληροδοσία του για τα Άρχιγένεια να κατατεθεί στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος στην Αθήνα.

Το πρωτότυπο της διαθήκης του Σαράντη Άρχιγένη σώζονταν μέχρι το 1941 στα αρχεία της Ζαριφείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας Αλεξανδρουπόλεως μέσα σε ένα φάκελλο πού έγραφε απέξω:
«Τω Παναγιουτάτω, σοφουτάτω και Θειοτάτω Οικουμενικού Πατριάρχη, Κυρίω μοι Κυρίω Διονυσίου Ε', του Πανσεβάστω μοι Πατρί και Δεσπότη».
Προσκυνητής

Επίσημη αλληλογραφία Πατριαρχείου καί Γενικής Διοικήσεως Θράκης «Περί μεταβιβάσεως της επί των Άρχιγενείων κυριότητος είς το Έλληνικόν Δημόσιον»

ΒΑΣΙΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΙΟΙΚΗΣΙΣ ΘΡΑΚΗ

88981/15779/ 26-7-21

Διεύθυνσις θρησκευμάτων κλπ

Τμήμα Μέσης 'Εκπαιδεύσεως

Προς Τον 'Υπατον 'Αρμοστήν της Ελλάδος εις Κωνσταντινούπολιν

Έχομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν υμάς, ίνα εύαρεστηβήτε και ένεργήσητε παρά τοις Πατριαρχείοις, ώστε να έπέλβη συνεννόησις επί του έξης θέματος:

Το εν Έπιβάταις Άνώτερον Παρθεναγωγείον εν τοις Άρχιγενείοις Έκπαιδευτηρίοις, το τόσον επιτυχώς υπηρετήσαν τον ύπόδουλον Έλληνισμόν, βά ήδύνατο, φρονουμεν, επέκτειναν την δρασιν του και εντός του προορισμού του, να λειτουργήση και προς έξοπηρέτησιν των πληθυνθεισών εκπαιδευτικών αναγκών της 'Ελευθέρας 'Ελλάδος.

Νομίζομεν, ότι προς τούτο θά επρεπεν ή Ελευθέρα Ελλάς να άναλάβη την διαχείρισιν και διοικησιν εν γένει του ιδρύματος. 'Αλλ', εάν θα ήτο δυνατόν να έπεκταβή του Παρθεναγωγείου τούτου ή δρασις και να άφομοιωθή προς την του 'Αρσακείου, ώστε να κατορθωθή η άπόδοσις παρ' αυτού διδασκαλισσών και κατά ποσόν μείζον του μέχρι τούδε και κατά ποιόν έχουπών τα αυτά προσόντα προς τάς του 'Αρσακείου, ή Ελληνική Κυβέρνησις βεβαίως θα ήτο πρόθυμος να άναλάβη όλας τάς δαπανάς τάς άπαιτηθησομένας δια τον πρόσθεταν τούτον σκοπόν, χωρίς, εννοείται, να παραβλαβή η μέχρι τούδε λειτουργία και ο σκοπός του ιδρύματος. θα έπεβυμούμεν να γνωρίζωμεν, εάν κατ' αρχήν το Οικουμενικόν Πατριαρχεΐον ήθελε δεχθή τοιαύτην πρότασιν, δια να σπευσωμεν να άποστείλωμεν αυτόσε τον παρ' ήμίν Διευθυντήν της 'Εκπαιδεύσεως ή τον αναπληρωτήν αυτού προς συνεννόησιν και διακανονισμόν του ζητήματος.

Ό Υπουργός. ΧΑΡΑΛ. ΒΟΖΙΚΗΣ

Διεύθυνσις θρησκευμάτων κ.λ.π.

Η απάντηση του Πατριαρχείου

«Το Οίκουμενικόν Πατριαρχείον, απαντών εις το υπό ήμερομηνίαν 24 Ιουλίου και υπ' άριθμ. 88981 εγγραφον του Υπουργού Διοικητού Θράκης, δηλοί, ότι αποδέχεται την διατυπωθεισαν εν τω εγγράφω τούτω πρότασιν περί της λειτουργίας των εν Έπιβάταις της Θράκης Άρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων των θηλέων. Συναινούν δε είς την πλήρη άφομοίωσιν των Άρχιγενείων προς το εν Αθήναις Άρσάκειον Διδασκαλείον θηλέων και θεωρούν την άφομοίωσιν ταύτην ως προαγωγήν αυτών, άνταποκρινομένην προς τον προορισμόν των Άρχιγενείων, ίδρυθέντων προς παρασκευήν διδασκάλων της Δημοτικής 'Εκπαιδεύσεως, αποδέχεται την υπό της 'Ελληνικής Κυβερνήσεως άναδιοργάνωσιν των 'Εκπαιδευτηρίων υπό τους εξής ορούς:

«Ότι απασαι αι δαπάναι της αναδιοργανώσεως και συντηρήσεως των Άρχιγενείων βέλουσιν επιβαρύνει την Έλληνικήν Καβέρνησιν, ότι ή 'Ελληνική Κυβέρνησις δικαιούται να νέμηται τάς προσόδους άπάσας εν γένει της περιουσίας των 'Εκπαιδευτηρίων και ότι ή χρηματική περιουσία των άοιδίμων ιδρυτών, συνισταμένη εκ χρεωγράφων κατατεθειμένων εν τη 'Εθνική Τραπέζι της 'Ελλάδος, θέλει παραμείνη άναπαλλοτριώτως κατατεθειμένη εν τη αυτή Τραπέζι, της 'Ελληνικής Κυβερνήσεως νεμομένης και εκ ταύτης τάς προσόδους αυτής». 'Εφ' ώ λαμβάνομεν την τιμήν να άνακοινώσωμεν το ανωτέρω τη περισπουδάστω αυτής Έξοχότητι προς γνώσιν δια τα περαιτέρω. Έπευχόμενοι κ.λ.π. α Π κα' Αύγούστου Λα'. Ό τοποτηρητής του Οικουμενικού θρόνου διάπυρος εν Χριστώ ευχέτης

Ο Καισαρείας Νικόλαος

ΠΡΩΤΟΚΟΛΛΟΝ ΠΑΡΑΔΟΣΕΩΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΛΑΒΗΣ ΤΩΝ ΑΡΧΙΓΈΝΕΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΩΝ

«'Εν Έπιβάταις σήμερον την 16ην Σεπτεμβρίου του έτους 1921 ο ύποσημειούμενος Γενικός Επιθεωρητής Εκπαιδεύσεως Βασίλειος Νικολαίδης, εξουσιοδοτηθείς δια της υπ' άριθμ. 107492 έ.'έ. διαταγής του Υπουργού Πολιτικού Διοικητού Θράκης, παρέλαβαν παρά του Εφόρου των Άρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων Θεοδώρου Λιβεριάδου, έξουσιοδοτηθέντος προς τούτο δια τηλεγραφικής διαταγής των Πατριαρχείων Κωνσταντινουπόλεως, τα Άρχιγένεια Εκπαιδευτήρια, μετά πάντων των ανηκόντων είς αυτά κινητών και ακινήτων, ήτοι τα εξής:
1) Το κτίριον του Διδασκαλείου και της Αστικής Σχολής, μετά των εν αύτοίς σκευών, επίπλων, διδακτικών οργάνων και βιβλιοθήκης, εν καλή καταστάσει, πλην μικρών τίνων ελλείψεων.
2) Το κτίριον του Οικοτροφείου, μετά των δι' αυτό προωρισμένων κλινοσκεπασμάτων, κλινών, του οποίου μόνον ό ανω όροφος είναι έπεσκευασμένος, ο δε κάτω χρήζει μερικής επισκευής.
3) Το κτίριον του ναού μετά των εν αυτώ ιερών σκευών και εικόνων, του χρυσού επιταφίου και ενός κιβωτίου περιέχοντος κειμήλια της Εκκλησίας αργυρά.
4) Το κτίριον του νηπιαγωγείου χρήζοντας μεγίστης επισκευής.
5) Τεσσάρας άποθήκας συνεχόμενος μετά του Διδασκαλείου εν καλή καταστάσει.
6) Το κτίριον του Έλενείου Εκπαιδευτηρίου κατεστραμμένον, μετά του παρακειμένου εις αυτό κτιρίου, κατεστραμμένου ωσαύτως και χρησιμεύοντος πρότερον ως κατοικία του Διευθυντού, του περιβόλου αυτών και του παρακειμένου χωραφιού, εκτάσεως 40 στρεμμάτων. Εφ' ώ έγένετο το παρόν και υπογράφεται παρ' αμφοτέρων1.

Ό Παραλαβών

Βασίλειος Νικολαϊδης

Ό Παραδούς

Θεοδ. Λιβεριάδης

Το κλείσιμο του Άρχιγενείου Διδασκαλείου Επιβατών και του Ζαππείου Παρθεναγωγείου Άδριανουπόλεως

Αμέσως μετά την Μικρασιατική καταστροφή (Αύγουστος- Σεπτέμβριος 1922) η Ανατολική Θράκη εκχωρήθηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις στους Τούρκους. Με την λήξη των ενδεκάμηνων περίπου διαπραγματεύσεων της Λωζάννης και την υπογραφή της σχετικής συνθήκης, η Ανατολική Θράκη και τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος αποδίνονταν οριστικά στους Τούρκους και τα όρια της Ελλάδος περιορίζονταν ως τον ποταμό 'Εβρο, με εξαίρεση μιας περιοχής απέναντι στην Αδριανούπολη, όπου τα ελληνικά σύνορα δεν έφταναν ως την κοίτη του 'Εβρου, για να μη πλησιάζουν πολύ την πόλη και θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια της!

Τα Αρχιγένεια Εκπαιδευτήρια των Επιβατών έκλεισαν αμέσως μετά την Μικρασιατική καταστροφή (Σεπτέμβριος 1922), ενώ στο ενδεκάμηνο διάστημα των διαπραγματεύσεων της Λωζάννης ο Διευθυντής του Αρχιγένειου Διδασκαλείου Θεόδωρος Κάστανος, φεύγοντας από τους Επιβάτες, που είχαν περιέλθει στους Τούρκους, πήγε στην Παλαιά Ορεστιάδα (Καραγάτς), ακολουθούμενος από τις δύο μαθήτριες του Ελένη Νικολαΐδου και Παρθενόπη... και, μεταφέροντας εκεί τα Παρθεναγωγεία της Αδριανουπόλεως, εκπαίδευσε μια ακόμη σειρά διδασκαλισσών και νηπιαγωγών, ως την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάννης, που τον ανάγκασε να αφήσει και τη δεύτερη αυτή προσπάθεια ¹;

«Ότε όμως βαρεία μοίρα, όπως ηδίκησε μεγάλως και πρωτάκουστον αδικίαν σύμπαν το Ελληνικόν, ούτω και τα Αρχιγένεια εξηφάνισε. Μετεφέρθησαν τα Αρχιγένεια εις την Παλαιάν Ορεστιάδα, παρά την Αδριανούπολιν, και εκεί συνεχωνεύθησαν με το Ζάππειον Ανώτερον Παρθεναγωγείον Αδριανουπόλεως και ελειτούργηααν ομού κατά το σχολικόν έτος 1922-1923. Όταν δε, λήγοντος του 1923, παρεδώκαμεν και την Παλαιάν Ορεστιάδα εις τους εχθρούς, τότε αμφότερα τα Σχολεία ταύτα, δι' αποφάσεως της εν Κομοτηνή πλέον εδρευούσης έκτοτε Γενικής Διοικήσεως Θράκης, μετεφέρθησαν εις Αλεξανδρούπολιν, δια να συνεχίσωσι την λειτουργίαν αυτών, ως Διδασκαλείον Θράκης, το οποίον μετά δεκαετίαν και πλέον διεμορφώθη εις Ακαδημίαν Παιδαγωγικήν, η οποία και σήμερον υφίσταται» (54).
--------------------
1. Ό παιδαγωγός Θεόδωρος Κάστανος υπηρετούσε κατ' αρχάς ως Διευθυντής είς τα Αρχιγένεια Επιβατών Ανατολικής Θράκης και μετά την αποχώρηση του ελληνικού στρατού εξ αυτής, έτοποθετήθη ως διευθυντής και παιδαγωγός εις την Σχολήν Νηπιαγωγών Ζαππείου Αδριανουπόλεως Παλαιάς 'Ορεστιάδας και, μετά την εγκατάλειψη ταύτης, εφρόντισε και ιδρύθη το Διδασκαλείο Αλεξανδρουπόλεως, του οποίου ήτο και ο πρώτος Διευθυντής, και οι πρώτες σπουδάστριες περιουνελέγηοαν υπ' αυτού εξ Επιβατών, για να καταστή δυνατό να λειτουργήση το Διδασκαλείο. (27)
Η ΙΔΡΥΣΗ TOY ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥΠΟΛΕΩΣ - «Μετά την Μικρασιατική καταστροφή (1922) ό ελληνισμός της Μ. Ασίας και της Ανατολικής Θράκης καταφεύγει στην Ελλάδα και εγκαθίσταται στα χωριά και τις πόλεις, εντεύθεν του Έβρου πόταμου.
Την εποχήν αυτήν στην κυρίως Ελλάδα υπηρετούσαν τη στοιχειώδη εκπαίδευση 7.000 περίπου δάσκαλοι, ενώ οι ανάγκες σε εκπαιδευτικό προσωπικό περνούσαν τίς 12.000. Για το λόγο αυτό έπρεπε να ιδρυθούν Διδασκαλεία.¹ Το 1922 (Σεπτέμβριος) μεταφέρονται στη Νέα 'Ορεστιάδα τα Παρθεναγωγεία Αδριανουπόλεως. Εκεί αποφοιτούν οι πρώτες δασκάλες. Το 1923 ιδρύεται και λειτουργεί στην Αλεξανδρούπολη τριτάξιο και μονοτάξιο Διδασκαλείο και με Διευθυντή τον εκ Χίου Θεόδωρο Κάστανο φοιτούν σ' αυτό μαθήτριες των Παρθεναγωγείων Αδριανουπόλεως, Κωνσταντινουπόλεως και των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων Επιβατών.²
--------------------
1. Ό Γεώργιος Ζομπανάκης έχει γράψει ότι το Διδασκαλείο, ιδρύθηκε για πρώτη φορά στην Αλεξανδρούπολη το 1914. Όμως είναι γνωστό πώς Διδασκαλείο δεν λειτούργησε στην Αλεξανδρούπολη πριν από το 1923:«Μετά τους νικηφόρους πολέμους 1912-1913 προσαρτώνται αι νέοι χώροι και η ανάγκη της ιδρύσεως νέων διδασκαλείων γίνεται κατ' εξοχήν επιτακτική. Η κυβέρνηση δια του νόμου 3δί του 1914 ίδρυσε, έκτος του Μαρασλείου και 12 αλλά τριτάξια διδασκαλεία εις Λαμίαν, Τρίπολιν, Ιωάννινα, Θεσσαλονίκην 2, Φλώριναν, Καστοριάν, Κοζάνην, Σέρρας, Δράμαν, Άλεξανδρούπολιν και Ήράκλειον. Τα διδασκαλεία ταύτα εΐχον ενθαρρυντικά αποτελέσματα, οι δε απόφοιτοι αυτών ε'ιργάσβησαν λίαν ευδοκίμως, οπουδήποτε ετοποθετήθησαν» (31)

 http://eled.duth.gr/department/history/archigeneio.shtml